(Cervus elaphus L.)Jeleń jest zwierz w sobie cudny, bystry i okazały, którego wiele cnót udarowała natura. Z natury jest bardziej łaskawy aniżeli popędliwy srogością , ma w sobie bojaźń ,głosu wilczego się stracha i boi ,gwizdania ,śpiewania rad słucha.(]. K. Haur)

Wygląd

Samiec, jelenia szlachetnego nazywamy bykiem, samicę łanią młode - cielętami. Wśród cieląt wyróżniamyy łańki i ciołki, zwane też jelonkami. W warunkach krajowych długość ciała dorosłego jelenia wynosi 170-240 cm, a w kłębie 120-150 cm. Masa tuszy byka to 140-180 kg ( a nieraz ponad 200 kg), a łani 60-100 kilogramów.

Jeleń nosi suknię, którą zmienia na wiosnę i jesień. Latem jest ona rdzawo- brunatna. zimą natomiast - płowobrązowa. Sztuka uchodząca w prostej linii od myśliwego pokazuje mu talerz (lustro, zwierciadło) - jasną plamę na zadzie z widocznym kwiatem.

Jeleń porusza się na badylach z racica­mi i szpilami. Przednie badyle rozszerza­ją się ku piersi w muskularne barki, tyl­ne natomiast w grube pośladki. Tłuszcz jelenia zwiemy kraśnią, a krew - jak u innych zwierząt łownych - farbą lub posoką. Podbrzusze nazywamy podczer­wieni. Z przodu gęby jeleń ma chrapy, którymi wietrzy. Oczy, czyli rozgląda się i patrzy, świecami. Z jego łzawic - doł­ków łzowych pod świecami - wydziela się oleista ciecz zwana bezoarem. W szczęce znajdują się grandle (haki, pniaki), które stanowią trofeum myśliw­skie. Jeleń strzyże łyżkami. Jego łopatka to bark. Starsze byki noszą na karku grzywy. W okolicach narządów płcio­wych byk ma pędzel, łania natomiast rodnię i grzęzy. Zapłodniona łania sta­je się cielna i się cieli. Kiedy wydaje mru­czący odgłos, mówimy, że ględzi.

Byk na głowie nosi wieniec (oręż), wyrasta­jący z pni (możdżeni) i składający się z dwóch tyk. Każda tyka ma odnogi - gałę­zie (oczniak, opierak i czasem nadoczniak) i może być zakończona grotem, widlicą lub koroną. W dolnej części tyki znajduje się ró­ża, a cała tyka może być uperlona.

Byk każdego roku wiosną zrzuca wie­niec, chodząc przez krótki czas bez poro­ża jako gomóła lub łysy. Pierwsze poroże, które wyrasta w drugim roku życia, ma najczęściej postać pojedynczych, nierozwidlonych tyk. Takiego byczka nazywa­my szpicakiem. Szczególnie silne osobni­ki mogą być szpicakami rozwidlonymi lub koronnymi. U zdrowego jelenia poroże powinno corocznie się rozwijać, zwięk­szając bądź liczbę odnóg, bądź masę.

Kiedy samiec zaczyna się starzeć (od ok. 11-12 roku życia), wieniec się uwstecznia. Maleje wtedy liczba gałęzi, tak że byk po paru latach może być pozba­wiony korony i przybrać postać szydlarza. Szydlarzem nazywamy także młodego byczka, którego drugie lub kolejne poroże przybiera formę nierozwidlonych tyk. Od szpicaka różni się on obecnością róży.

Byka w zależności od formy poroża określamy liczbowo parzyście, mianując go według największej liczby odnóg (wy­stępujących liczniej na jednej z tyk), po­mnożonej przez dwa. Dlatego też mamy dziesiątaki, czyli osobniki o pięciu odno­gach na jednej lub obu tykach, dwunasta­ki - o sześciu odnogach, czternastaki - o siedmiu itd. Jeden z angielskich byków parkowych był ośmioczterdziestakiem, a według królewskich kronikarzy August Mocny pozyskał sześciosześćdziesiątaka.

Jeleń jest zwierzęciem stadnym, żyjącym w chmarach. Chmarę prowadzi łania zwana licówką. Myśliwi uważają ją za zwierzę „nietykalne”, a jej odstrzał jest zabroniony regulaminowo. W. czasie ry­kowiska pieczę nad łaniami sprawuje byk stadny (główny). Chłysty (towarzysze, kibice) trzymają się wówczas nie opodal, próbując odbić samicę z chmary rykowiskowej.

Przed rykowiskiem byki są łojne lub kraśne. Podczas okresu rujowego prawie nie żerują i dlatego po jego zakończeniu są spadłe. Czasami mogą tracić nawet do 30 proc. masy ciała. Spadłe byki zaszy­wają się w ostojach, intensywnie żerując przed zbliżającym się okresem zimowym. Łownego byka możemy określać też do­brym, tęgim, grubym lub kapitalnym. Podczas godów ryki się rogują. Walcząc ze sobą, starają się przebić przeciwnikowi połeć. Po takich walkach spotykamy w ło­wiskach byki pobekane lub nawet zrogowane. W okresie godów możemy wsłuchi­wać się w wydawany przez samce ryk. Niejednokrotnie ryk basisty jest słyszalny na odległość kilku kilometrów.Jelenie zalegają w legowiskach, z któ­rych się podnoszą i zaszywają w osto­jach (koczowiskach). Idąc wolno, ciągną, w kłusie pomykają, uchodząc - sadzą. Utarte przesmyki, którymi zwierz chodzi najchętniej, nazywamy jego wagą; mó­wimy, że „tędy zwierz ma wagę”. Jeleń żeruje i poi się. Lubi także się babrać (brochać) w babrzyskach (brochowiskach), po czym maluje drzewa, wyciera­jąc o nie błoto pokrywające suknię. Dzię­ki tym kąpielom pielęgnuje swoją sierść, usuwając m.in. pasożyty. Odchody jele­nia to bobki; jeleń pruszy i mokrzy.

Ślady racic odciśnięte w ziemi lub na śniegu zwiemy tropem. Otropienie jest to więc czynność, podczas której obchodzimy część kniei w celu stwierdzenia po tropach, czy zwierzyna znajduje się w określonej połaci lasu. Dobrze udaje się to ustalić na białej stopie, czyli świeżo spadłym śniegu, natomiast na ślepym polu (terenie bez- śnieżnym) jest to praktycznie niemożliwe. Tropy jelenia wykazują nieraz pewne nie­prawidłowości. Mianowicie byki mocne, kraśne stawiają czasem tylną racicę nie w sam trop racicy przedniej, ale nieco za nim - jest to tzw. niedostęp. Młode sztuki czynią przeciwnie - trop racicy tylnej znaj­duje się nieraz przed tropem racicy przed­niej; mówimy wówczas o przestępie.

Na byka możemy polować na wab, z podjazdu, z ambony lub zasiadki oraz z podchodu. Bardzo ekscytujące jest przyryczanie za pomocą np. muszli, rogu czy innych wabików. Strzelać należy na ko­morę, natomiast unikać celowania na miękkie, ponieważ postrzałek może wte­dy odejść daleko od miejsca postrzału. Sztuka stoi lub idzie na sztych (z przodu) albo na kulawy sztych (z przodu - z uko­sa). Ubitego byka trzebimy (usuwamy ją­dra) po czym go patroszymy. Zdejmowa­nie skóry nazywamy obielaniem sztuki, a dzielenie jeleniny - jej rozbieraniem. Mięso pochodzące z grzbietu zwiemy combrem, z barku - przednimi kulkami, udo zaś to udziec. U pozyskanych sam­ców należy odbić łeb, czyli odciąć czerep wraz z wieńcem.

W XVIII wieku wierzono, że jeleń może sam wyleczyć się z postrzału - w tym ce­lu wyszukuje w kniei ziele dyptanu białe­go i żywi się nim. Potrafi też zażywać - podobnie jak człowiek tabaki - pyłu z rozdeptanego mrowiska, aby uchronić się przed ujemnymi skutkami wilgotnej jesiennej mgły. W wielu wierzeniach i przepisach medycyny naturalnej poja­wia się także pogląd, że niektóre części jelenia mają właściwości lecznicze lub magiczne. Z serc upolowanych osobni­ków (szczególnie starszych sztuk) wypreparowywano skostniałe „krzyże”, zwane też kostkami serdecznymi lub hubertów- kami. Używano ich jako amuletów szczę­ścia lub jako lekarstwa: W sercu jelenim znajduje się kamyk, którego zażywają do proszków na mdłości i słabości.

Z fragmentów jeleniego poroża można podobno przygotować czarodziejski napój miłosny. W tym samym celu niektórzy ra­dzili sporządzać potrawy z jelenich jąder. Jeden z dawnych przepisów mówił; (...) róg jelenia spalony subtelno tłuką, przesie­wają i z wódką różaną na kamieniu mar­murowym preparują, a na różne dolegliwo­ści ludzkie z doświadczenia zażywają.

Dziczyzna jelenia poza użytkowaniem kulinarnym także miała właściwości lecznicze: Mięso jelenia na pokarm zaży­wane febry oddala i inne dolegliwości w człowieku uśmierza.

Podobnie jak innym zwierzętom, tak i jeleniowi przypisywano różne ludzkie cechy. Opowiadano m.in., że zwierzę pła­cze, a z łez tych po stężeniu powstaje bezoar. Bezoar jeleni, będący faktycznie produktem łzawić, był uważany za od­trutkę. Znawcy wiedzy tajemnej z XVII wieku twierdzili, że skuteczne są bezoary powstałe u jelenia, który wcześniej zje pa­rę węży, a potem płacze, stojąc w wodzie.

Jeleń pojawia się także w polskich przy­słowiach. Do tych mających powiązania łowieckie należą: „Na Bartłomieja jeleń w wodę skoczy", „W dzień Świętego Jerze­go wstępuje jeleń w wodę”, „Gdy jeleń wej­dzie w moją puszczę, to jeleń mój” czy „W post jeleń srogi, ukolą cię rogi”. Po­chwałę jeleniej dziczyzny wyraża przysło­wie: „Karp ryba, jeleń zwierzyna”. Smukła i harmonijna budowa łani spowodowała, że nazwa ta stała się synonimem kobiecej urody, wdzięku czy zwinności i stąd też powiedzenie „Dziewczyna jak łania" J

Żródło –Brać łowiecka -Paweł Janiszewski